Gepubliceerd in: Lokaal Bestuur
Geschreven door: Kirsten Verdel
Publicatiedatum: mei 2009

Gratis openbaar vervoer: (g)een goed idee?

Gratis openbaar vervoer was “hot' bij de gemeenteraads- en provinciale statenverkiezingen van 2006 en 2007. Veel PvdA-afdelingen en gewesten hadden het onderwerp prominent in hun verkiezingsprogramma opgenomen. Onder andere in Brabant en Rotterdam ging men hard aan de slag om de verkiezingsbelofte waar te maken. Lokaal Bestuur vroeg zich af of gratis OV een goed idee is en sprak daarover met de kritische professor Henk Meurs van de Radboud Universiteit Nijmegen, met de Brabantse Pvda-gedeputeerde Annemarie Moons en het Rotterdamse gemeenteraadslid Leo Bruijn.

Wie: Henk Meurs
Wat: Professor Ruimtelijke Ontwikkeling en Mobiliteit
Waar: Radboud Universiteit Nijmegen

Wat is het probleem met gratis openbaar vervoer?
“Dat het niet gratis is. Gratis openbaar vervoer kost geld. Bestuurders lijken zich dat in de praktijk vaak sneller te realiseren dan volksvertegenwoordigers. De eerste groep is huiverig voor de kosten van gratis OV-projecten, de tweede groep kijkt vooral naar de te behalen doelstellingen. Meestal worden die verwoord in termen als een mogelijke afname van het autogebruik en het doorbreken van sociaal isolement. Maar welke doelstellingen je ook hanteert: je zult ergens een budget moeten vinden voor het realiseren van gratis OV, dat vaak erg duur blijkt te zijn.'

Hoe zou het dan wel moeten?
“Nou, je krijgt mensen bijvoorbeeld niet uit de auto met alleen gratis OV. Dat komt doordat mensen die met de auto reizen meer waarde hechten aan de kwaliteit dan aan de prijs. Als je als overheid een beperkt budget hebt om aan vervoer te besteden, dan moet je dus allereerst de kwaliteit verbeteren: betere informatievoorziening, meer lijnen, meer reistijden.'

Dus gratis openbaar vervoer is nooit goed om mensen uit de auto te krijgen?
“Er is één uitzondering: kennismakingskaartjes. Je kunt mensen die in een letterlijke transitiefase in hun leven zijn, verleiden om hun auto te laten staan en over te stappen op het oppenbaar vervoer. Bijvoorbeeld mensen die voor een nieuwe baan verhuizen naar een andere gemeente, of studenten die het ouderlijk huis verlaten. Zij stellen zich de vraag: hoe ga ik mijn vervoer inrichten? Een tijdelijk gratis abonnement gecombineerd met goede voorlichting kan er dan toe leiden dat die mensen ook na de kennismakingsfase van het OV gebruik blijven maken.'

Dat gratis OV is dan dus alleen voor nieuwkomers?
“Ja, het heeft geen zin om mensen te verleiden die al heel lang ergens wonen. Het werkt alleen als mensen in een levensfaseverandering zitten. En een noodzakelijke voorwaarde voor succes is dat het OV goed moet zijn. Want anders geven ze het na een dag alweer op, zelfs met gratis kaartje. Uiteindelijk is de prijs van een kaartje een marketinginstrument. Daar is veel mee te doen. Je kunt ook samen met werkgevers regelen dat zij een deel van de buskosten op hun rekening nemen, in ruil voor het verzorgen van vervoer naar bedrijventerreinen of attractieparken.'

Is gratis OV wel geschikt om sociaal isolement te doorbreken?
“Niet alle ouderen zitten in een sociaal isolement en niet alle ouderen zijn te arm om het OV te kunnen betalen. Er zou gerichter beleid gevoerd moeten worden. Nu krijgen in sommige regio's alle 65-plussers automatisch gratis OV en daar betaalt een gemeente of provincie ook voor, voor de complete groep. Van de technische kant bezien: waarom spreek je niet met de vervoerders af dat je alleen betaalt voor de mensen die daadwerkelijk gebruik maken van het gratis OV? En inhoudelijk: je zou ook een grens kunnen leggen bij ouderen die bijvoorbeeld alleen AOW hebben. Mensen met een aanvullend pensioen, of vanaf een bepaald aanvullend pensioen, zou je dan buiten de regeling kunnen houden. Dat scheelt weer in de kosten, waardoor je het voor de groep mensen die het echt nodig heeft ook structureel betaalbaar kunt houden, in plaats van dat een gratis OV-project na een paar jaar alweer de stekker uit het stopcontact moet halen. Los daarvan, je haalt mensen natuurlijk niet uit een sociaal isolement door gratis OV aan te bieden. Veel belangrijker is dat er goede activiteiten zijn waar je naartoe kunt gaan.'

Grote steden hoeven niet aan te besteden, wat vindt u daarvan?
“Dat hebben de grote steden zelf door middel van een PvdA-motie geregeld ja. Je ziet dat er steeds meer geld van het rijk naar die steden toegaat. De onderhandelingspositie van die steden met vervoerondernemingen verslechterde. Ze profiteren daardoor minder van de verbetering in kwaliteit die je op het platteland wegens de concurrentie daar wel ziet.'

Wie: Annemarie Moons
Wat: Gedeputeerde Economie en Duurzaamheid
Waar: Noord-Brabant

De PvdA Noord-Brabant wilde gratis openbaar vervoer, maar kreeg…?
“Gedifferentieerde prijsverlaging. Dat is waar we na ongeveer een jaar onderhandelen op uit kwamen. We hebben uiteindelijk vier criteria gehanteerd voor het bepalen van onze OV-strategie: we wilden meer reizigers in het openbaar vervoer, minder files, meer co2 reductie en een hogere sociale participatie. We zijn toen een proef gestart waarbij kinderen onder de 12 en 65-plussers slechts 30 eurocent per rit betalen. Die rit mag maximaal een uur duren en kan door heel Brabant zijn. We zijn hier in mei 2008 mee begonnen en de eerste resultaten zijn al heel positief: we zien een duidelijke stijging van het aantal reizigers en mensen die de auto laten staan. Ouderen blijken meer gebruik te maken van de regeling dan jongeren, en ook de sociale participatie lijkt te verbeteren. Maar pas in april dit jaar komt er een “echte' evaluatie.'

Gratis openbaar vervoer is dus niet gelukt?
“Dat lag politiek heel gevoelig. De twee grootste partijen, CDA en VVD, vonden het niet gepast, omdat het op de lange termijn wegens gebrek aan geld niet vol te houden zou zijn. Gratis OV is niet gratis. De oplossing die we nu hebben bedacht, daar staat iedereen achter en is ook op de lange termijn betaalbaar. We hebben ook contact gehad met de PvdA in de Tweede Kamer, en daar is de gedachte over gratis openbaar vervoer ook al verschoven. Kwaliteit van het openbaar vervoer moet voorop staan. Dat mag best wat kosten, als het maar gemak oplevert.'

Hoe betalen jullie het experiment?
“Het geld komt uit de algemene reserve. Het project kost 28 miljoen euro voor 1,5 jaar. We zijn al met een volgende proef gestart, waarbij de categorie tussen de 12 en 65 voor 60 eurocent per rit in de daluren door Brabant kan reizen en voor 90 cent in de spits. Een abonnement kost maar 27 euro per maand. Dat is met name voor MBO-studenten van belang, het scheelt hen meer dan 120 euro per maand. In tegenstelling tot HBO- en WO-studenten hebben zij geen OV-kaart van de IB-groep. Specifieker dan dit kunnen we niet worden als provincie: wij kunnen in tegenstelling tot gemeenten niet aan inkomenspolitiek doen.'

Brabant heeft ook gewerkt aan kwaliteitsverbetering, klopt dat?
“Bijna alle bussen zijn vernieuwd, met lage instap, meer zitplaatsen, camera's. Interliners zijn geupgrade, aantal lijnen is verdikt, er zijn meer rijtijden, bushaltes zijn aangepast, beter toegankelijk, de digitale informatievoorziening is verbeterd, een hele waslijst dus. We besteden 8 miljoen euro per jaar extra aan kwaliteitsverbetering. De hoofdfocus ligt op meer rijtijden en meer lijnen.'

Wie: Leo Bruijn
Wat: Gemeenteraadslid, woordvoerder Verkeer en Vervoer
Waar: Rotterdam

Rotterdam heeft sinds kort gratis openbaar vervoer voor 65-plussers?
“Dat klopt. Het gratis openbaar vervoer is een goede manier om ouderen actief te houden. Rotterdamse 65-plussers hebben tijdens een proef vorig jaar veel gebruik gemaak
t van het gratis OV om een bezoek te brengen aan vrienden, familie, markten, winkels en allerlei andere activiteiten in de stad. Bijkomend voordeel is dat de RET met veel minder lege stoelen door de stad rijdt en dat is positief voor de veiligheid in openbaar vervoer. Nog een bijkomend voordeel is dat mensen langer actief blijven. Op de lange termijn zullen we daar de gevolgen van zien: mensen die langer actief blijven voelen zich ook prettiger en blijven wellicht langer gezond. En een van de effecten die we nu ook zien is dat er een afname is van het Vervoer op Maat. Je bent daarbij toch afhankelijk van het systeem, terwijl je ook op de bus of tram kunt stappen die in Rotterdam vanwege de hoge OV-dichtheid zo ongeveer voor de deur stopt.'

Het punt “doorbreken van sociale eenzaamheid' stuitte op veel weerstand in Rotterdam?
“Ja, zes a zeven procent van de ouderen in Rotterdam valt in die categorie, maar uit de eerste resultaten blijkt dat bij slechts één procent verbetering in de situatie is opgetreden. Maar we zijn dan ook pas vijf maanden bezig. Iemand die 72 is krijg je zonder je daar specifiek op te richten niet in zijn uppie in het OV. Als iemand niks te doen heeft, waarom zou hij dan in het OV stappen? Waarheen dan? Daar is dus meer voor nodig en daar zijn we nu mee bezig. Maar er is ook een groep van nog eens zeven procent die in een sociaal isolement dreigt te vallen. Voor die groep kan het gratis OV ook helpen.'

Wat vind je van het idee van professor Meurs om mensen in transitie tijdelijk met gratis OV te “targeten'?
“Dat lijkt me een goed idee. We moeten dan wel goed kijken welke groep we daarmee zouden willen bereiken en hoe. Aan de kwaliteit van het OV in Rotterdam kan het in elk geval niet liggen, als we mensen naar binnen willen halen. Die is gewoon erg goed. Ik vind overigens niet dat we inkomenspolitiek moeten gaan voeren door kapitaalkrachtigere ouderen het gratis OV te ontzeggen, daar ben ik te liberaal voor. Wie weet hebben die mensen wel hun hele leven heel hard gespaard. Voor mij is het sociaal actief houden van ouderen het belangrijkste. Zeker nu het economisch gezien slecht gaat, is het goed om gratis OV voor die kwetsbare groep te hebben.'

Wat kost het gratis OV in Rotterdam?
“In het eerste jaar kost het ongeveer 5,5 miljoen euro. Daarmee bereiken we ongeveer 65.000 mensen die er daadwerkelijk gebruik van maken. In totaal hebben 85.000 ouderen in Rotterdam recht op gratis OV. Het geld komt net als in Brabant uit de algemene middelen. Dat moet voor Rotterdam wel op structurele basis op te hoesten zijn. En dat vind ik ook erg belangrijk. Wil je echt effect gaan krijgen van het gratis OV, dan moet je het ook als een lange termijn investering zien. Het moet duurzaam zijn. En als je de zekerheid kunt bieden dat het OV gratis blijft voor ouderen, dan maakt dat het ook makkelijker voor mensen om de beslissing te nemen om de auto de deur uit doen.'