Dit artikel verscheen in juli 2011 in Lokaal Bestuur.
Geschreven door: Kirsten Verdel en Chris Mast

Ruim een jaar geleden maakte de PVV haar entree in de lokale politiek. Zij veroverde tien zetels in de gemeenteraad van Almere en acht in Den Haag. In Almere ontpopte PvdA-wethouder Adri Duivesteijn zich tot de voornaamste criticus van het optreden van de PVV in de raadzaal. Reden voor Lokaal Bestuur om hem aan tafel te brengen met zijn voormalige collega in de Tweede Kamer Jeltje van Nieuwenhoven, nu fractievoorzitter in Den Haag.

Hoe je het ook wendt of keert: in de landelijke en provinciale politiek heeft de PVV vaste voet aan de grond. In de lokale politiek is dat anders. Almere en Den Haag waren uiteindelijk de enige steden waar die partij deel nam aan de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2010. Een kwart van de kiezers in Almere gaf zijn stem aan de PVV: met tien zetels in een raad van 39 is die partij daar de grootste. In Den Haag kwam de PVV op acht zetels in een raad van 45. De PvdA bleef daar de grootste partij met tien zetels. In beide steden kwamen serieuze onderhandelingen over de deelname van de PVV aan het college van B&W niet van de grond. Formeel breukpunt was het door de PVV geëiste hoofddoekjesverbod voor ambtenaren. In beide steden trad een identieke coalitie aan van PvdA, VVD, D66 en het CDA(/CU). In beide steden is de PVV de belangrijkste oppositiepartij. Van Nieuwenhoven gaat journalisten die haar iets over de PVV willen vragen uit de weg en had toen we haar om dit interview vroegen dan ook haar bedenkingen: “Begint het CLB nu ook al?’ Duivesteijn draagt zijn ideeën over hoe de PVV moet worden bestreden graag uit. Om die reden stelde hij zich ook verkiesbaar voor de Eerste Kamer, maar hij zag een zetel aan zich voorbijgaan doordat Janny Vlietstra met steun van de noordelijke provincies werd gekozen. Wat de PVV betreft heeft Duivesteijn een woord van troost voor zijn collega’s in het land: “Andere gemeenten mogen blij zijn dat Wilders alleen voor Almere en Den Haag heeft gekozen, want de politieke cultuur in onze gemeenteraad is echt dramatisch veranderd en dat zeg ik zonder enige vorm van overdrijving.’

Hebben jullie het idee dat Wilders nog naar méér dan alleen het electoraat keek bij zijn besluit om in Den Haag en Almere mee te doen?
Jeltje: “Beide gemeenten hebben VVD-burgemeesters waar Wilders een hekel aan had. In Den Haag Jozias van Aartsen, die als fractievoorzitter Wilders uit de VVD-fractie heeft gezet. En in Almere Annemarie Jorritsma, die een andere VVD representeerde dan die van Wilders.’
Adri: “Veel van wat de PVV doet komt voort uit rancune. Er zit een enorme agressie in die partij. Wilders feliciteerde op 1 mei de PvdA met het 65-jarig bestaan. Hij sprak toen van de “PvdArabieren’ en verweet de PvdA massa-immigratie. Maar in de periode van de immigratie bestuurden de toenmalige varianten van het CDA en de VVD het land. De PvdA mócht toen niet eens aan de bak komen. Wilders vervalst de geschiedenis.’

Is de PVV in de raad milder geworden?
Jeltje: “Vanaf het moment dat het landelijk gedoogakkoord werd getekend, zijn ze bij ons niet meer zo agressief. Af en toe gedragen ze zich zelfs salonfähig. Wel vreemd: vier raadsleden zijn vertrokken omdat ze ook op de lijst voor de Tweede Kamer kwamen: Wilders, Fritsma, Gerbrands en Dille. Willie Dille was vroeger verpleegster, als raadslid stelde ze voortdurend vragen over zorg. Sinds zij weg is, worden er ook geen vragen meer over dat onderwerp gesteld. Alles is ad hoc. Bij sommige commissievergaderingen verschijnt de PVV in het geheel niet. En als ze er wel zijn… Half april hadden we een debat over een ruimte voor gebed. Een PVV-raadslid zei toen dat het een schande is dat een synagoge is omgebouwd tot moskee. Ik ben daar juist zó trots op, dat dat hier mogelijk is. Ik vond het fantastisch. Maar wat het onderwerp ook is: ze luisteren niet eens, gaan niet in op wat er wordt gezegd. Ze leveren alleen hun eigen standpunten af en dat is het.’
Adri: “Bij ons was er geen markeermoment. Ze zijn niet milder geworden.’
Jeltje: “Jullie zitten ook verder van het regeringscentrum.’
Adri: “Ja, maar in Almere zijn we wel in alles afhankelijk van het kabinet, met de schaalsprong die we moeten maken. De lokale PVV distantieert zich echter van de groei van de stad, omdat er dan naar hun zeggen ook niet-Almeerders komen. Ze wonen er zelf net! Almere bestaat alleen maar uit nieuwkomers. En het is ook inconsequent: het landelijke PVV-standpunt is juist pro groei.’
Jeltje: “De discussie bij ons over de verzelfstandiging van de HTM (Haagse Tramweg Maatschappij, red.) is daar ook een fantastisch voorbeeld van. De PVV was eerst tegen verkoop, maar na het tekenen van het gedoogakkoord was men ineens wel voor verdergaande marktwerking. Wat een draai!’
Adri: “Het is opportunisme.’
Jeltje: “Het kan ze gewoon niks schelen.’
Adri: “Een populistische beweging kenmerkt zich door zich elke dag aan te passen aan datgene wat ze veronderstellen wat de massa vindt. De standpunten van de PVV zijn gebaseerd op onvrede en op het aanwakkeren van onvrede.’

Hoe moet je daar dan mee omgaan?
Jeltje: “We zijn nog steeds zoekende. Het stellen van directe vragen helpt. Daar hebben ze vaak geen antwoord op. Maar dat valt alleen die mensen op die de commissievergaderingen volgen en zien dat de PVV zich in allerlei bochten moet wringen omdat hun standpunten niet logisch zijn of niet op feiten berusten. In de krant vind je daar niets van terug. De media vinden dat niet spannend genoeg.’
Adri: “De belangstelling van de media is enorm verschraald. Toen ik wethouder was in Den Haag waren er vijf redactionele commentaren in vijf verschillende kranten. Er was strijd tussen die kranten. Democratische controle bestond alleen al door het feit dat er veel media waren. Maar de hele lokale pers is in elkaar gedonderd. Je ziet dus dat wat er in de raad gebeurt nauwelijks of niet doordringt tot de stad. Alleen relletjes krijgen aandacht. Het wegvallen van lokale media is een probleem voor de kwaliteit van de democratie. Een oplossing is te investeren in verbreding van lokale media.’
Jeltje: “Een voorbeeld: laatst was er een commissievergadering over het politiejaarverslag, waar ook de burgemeester verantwoording moest afleggen. PVV-raadslid Van Doorn vond het optreden van de burgemeester schandelijk, maar hij had de cijfers verkeerd gelezen. Daar werd hij voorzichtig op attent gemaakt, waarna alle fracties hem vragen gingen stellen. Je zag de niet-PVV’ers toen denken: ”We hebben beet”. Maar in plaats van dat hij zijn verontschuldigingen aanbood, liep Van Doorn toen boos weg. Dat noem ik onmacht. Het enige wat helpt tegen het verhaal van de PVV is steeds je eigen verhaal er tegenover stellen. Inhoud, inhoud, inhoud.’
Adri: “En dat eigen verhaal moet natuurlijk scherper.’

Kun je of moet je de PVV negeren?
Adri: “Nee, daar heeft de PVV een te groot maatschappelijk draagvlak voor. Voor het eerst krijgen we nu in Nederland te maken met het feit dat twintig procent van de kiezers naar een reactionaire partij gaat. Ik zeg al heel lang dat dat mogelijk is als er sprake is van een talentvolle lijsttrekker. Dat is met Fortuyn en Wilders ook gewoon gebeurd.’
Jeltje: “Dat ben ik helemaal met je eens.’
Adri: “We verschillen niets met België en Frankrijk. Twintig procent van het electoraat heef
t een onderbuik. Je moet dus inderdaad je eigen verhaal vertellen. Hoe sterk je eigen verhaal is, dat is dus de vraag. Onder invloed van Wouter Bos en René Cuperus (WBS-medewerker en schrijver van een boek over het populisme, red.) deed in de PvdA lang de opinie opgeld, dat als je tegen die onderbuik aanwrijft, je die kiezer wel terug krijgt.’
Jeltje: “Daar ben ik het nooit mee eens geweest.’
Adri: “Het ís ook niet zo. Je moet een fundamenteel alternatief bieden. Op dat punt moet je juist op hele markante momenten stelling nemen. Het hoort niet bij de PvdA om te generaliseren, te diskwalificeren en te stigmatiseren. Wij staan voor de nuance, zijn bereid inhoud te geven aan de complexiteit van samenleven.’

Is de PVV een gesloten blok in Almere en Den Haag?
Adri: “Nee, maar ze worden wel centraal geleid. Er zijn hele sterke centrale directieven. Individuele raadsleden hebben geen vrijheid van spreken bij de Partij voor de Vrijheid.’
Jeltje: “Ze lezen in de eerste termijn iets voor en dat is het dan. Ze hebben zelden een tweede termijn.’
Adri: “Ze zullen ook niet met je in debat gaan en wat je zegt heeft geen invloed. Ze gaan er in met een standpunt en komen er met hetzelfde standpunt ook weer uit. Ze debatteren met de vingers in de oren. In Almere hebben ze nog nooit hun standpunt gewijzigd naar aanleiding van het debat. De hardheid van de leiding, die is voor Nederlandse begrippen ongekend fors.’
Jeltje: “Zeker voor het gemeentelijk niveau. Maar bij ons is het wel ietsje anders. Onze PVV-gemeenteraadsleden zijn bijna allemaal fractiemedewerkers op het Binnenhof. Ze zijn het spel iets meer gewend.’
Adri: “Er was altijd consensus over wat algemeen belang was in Almere. Die unanimiteit bestaat niet meer. Er is nu een partij die met iedereen ruzie heeft, altijd het conflict opzoekt, de PVV. Ze zetten zich voortdurend af tegen “de elite’, ze zoeken structureel naar vijanden. Het enige antwoord dat we daarop hebben is dat je het serieus neemt en dat je ze ontmaskert, dat je onthult.’
Jeltje: “Maar wat als mensen dat niet kan schelen? Dat Wilders draait, maakt mensen niet uit. In Nederland is onvrede heel lang niet vertegenwoordigd geweest.’
Adri: “Het ligt ook niet aan een gebrek aan kennis. Meer onderwijs is niet de oplossing. PVV-kamerlid De Roon is nota bene advocaat-generaal geweest bij het OM. Maar ook de gewone mensen die op de PVV stemmen hebben goed onderwijs gehad. We hebben een relatief hoge standaard in Nederland. Onderwijs is niet het probleem, een gebrek aan emancipatie wel.’

Maar hun aanpak lijkt wel effectief te zijn, de PVV wint elke verkiezingen meer zetels.
Jeltje: “Als raadslid heb je de taak om met oplossingen te komen. Dat is een moreel oordeel over hoe je politicus moet zijn, maar je bent toch volksvertegenwoordiger, je hebt toch ideeën en idealen?’
Adri: “De PVV is een antidemocratische beweging die via de democratie aan de macht wil komen. Ze zijn niet geïnteresseerd in het besturen van de stad maar in het creëren van disorder, van chaos, zich richten tegen de elite. Het is nog steeds niet uitgekristalliseerd wat ze daarmee willen bereiken.’
Jeltje: “Vind jij de PVV racistisch?’
Adri: “In de onderbuik zijn ze dat zeker ja. Wilders speelt heel vakkundig in op een basale angst voor vreemdelingen, vooral zij die islamitisch zijn.’
Jeltje: “Dat ben ik met je eens.’
Adri: “In Scandinavische landen is een partij als de PVV normaal. Voor een deel hoort het bij een democratie. De dominantie van het adagium vrede-veiligheid is weg, we hebben al heel lang vrijheid. We hebben een patroon van waarden en normen neergelegd en die moraliteit heeft zich nu omgedraaid. We moeten leren leven met een partij als de PVV in het stelsel. Het ís niet normaal, maar het hoort erbij.’
Jeltje: “Jij zegt dat die twintig procent tot nu toe in andere partijen heeft gezeten.’
Adri: “Of ze hebben zich stilgehouden.’

Adri, welke gevolgen hebben je Volkskrant-artikelen gehad waarin je dit soort kritiek uitte?
Adri: “Het heeft mijn verhouding tot de PVV geen goed gedaan, maar dat interesseert me ook helemaal niks. Maar ze zullen er nooit een debat over aangaan. Ik vind ook niet dat we PVV-kiezers moeten proberen binnen te halen. De afstand tussen ons en hen is heel groot. Het verhaal van “het zijn onze kiezers” is mij te gemakkelijk. Voor een deel is het ook gewoon beschaving. Ik investeer liever in mensen die gemotiveerd voor de PvdA kunnen zijn.’

Is er informeel contact met PVV’ers?
Adri: “Bij ons is er nul contact. Na de vergadering gaan ze massaal weg. Ze praten in het openbaar zelden met andere raadsleden. Er is altijd een borrel na de vergadering maar ze verschijnen daar nooit. Daar kiezen ze bewust voor. Iedere vorm van betrokkenheid ontbreekt. Ze zijn nog voor de presentatie van de voorjaarsnota massaal weggelopen uit de vergadering.’
Jeltje: “Bij ons zijn ze iets toegankelijker. Maar ze komen niet naar de nieuwjaarsreceptie, terwijl die voor elke Hagenaar toegankelijk is. Ze praten wel in de koffiekamer. Dat komt ook door hun achtergrond als beleidsmedewerker van de Tweede Kamerfractie, maar dat betekent verder niets voor hun benadering van de inhoud van het beleid.’