Verschenen in: Lokaal Bestuur
Geschreven door: Kirsten Verdel

Verhitte discussies afgelopen maand over de strafbaarstelling van illegaliteit. Voor partijprominent Jan Pronk was de opstelling van de PvdA zelf een belangrijke reden om na bijna vijftig jaar zijn lidmaatschap op te zeggen. Als zo vaak stond het onderwerp vooral in de Haagse schijnwerpers. Lokaal Bestuur zocht voor het broodnodige tegenwicht enkele lokale politici en een juriste op die er in hun dagelijks praktijk mee te maken hebben.

Wie:  Alex Wekema
Wat: Fractievoorzitter
Waar: Gemeente Noordenveld

Veenhuizen heeft in 2007 een tijdje als alternatief gediend voor het opvangcentrum in Schiphol. Hoe was dat?
“Op Schiphol worden mensen die daar landen en asiel aanvragen direct in het opvangcentrum gezet. Zij worden daar opgesloten en moeten hun asielprocedure vanuit dat centrum doorlopen. Dat kan soms maanden duren en als er kinderen in een gezin zitten, dan moeten die daar ook blijven. Wegens brandveiligheidsproblemen werd een deel van de asielzoekers in de gevangenis Groot Bankenbosch in Veenhuizen gezet. We hebben daar als lokale fractie vragen over gesteld.’

Hoe was de situatie in de gevangenis?
‘We bezochten de gevangenis voordat de asielzoekers arriveerden. Het zag er redelijk humaan uit. Maar we vonden het raar dat deze mensen in een gevangenis werden opgevangen. Als PvdA’er vind ik dat je goed voor mensen moet zorgen, ongeacht hun afkomst. Daarom vind ik de strafbaarstelling van illegaliteit ook niet kunnen. En we merken dat bij onze leden ook. Op de 1 mei viering leefde het vooral bij de ouderen heel erg, die vonden het echt niet kunnen. Eén lid zegde ook het partijlidmaatschap op’

Denk je dat die wet in de praktijk ook uitgevoerd zal worden?
‘Ik betwijfel het. Je ziet nu al dat als illegalen uitgezet dreigen te worden vaak het hele dorp in opstand komt. Het gaat vaak om mensen die hier al jaren zijn, hun kinderen zijn hier geboren of opgegroeid, gaan hier naar school, hebben vriendjes. Als dan een hele familie uitgezet dreigt te worden heb je al snel groot rumoer. In de praktijk wordt er nu al actief niet iets mee gedaan. Mensen worden niet staande gehouden ofzo. Ik denk ook niet dat veel burgemeesters uitvoering zullen geven aan zo’n wet. Ik hoop dat de wet symboolpolitiek blijft. Iemand mailde me daarover: ‘Het is een rechtse wens die met wettekst bediend kan worden en een linkse wens die met de uitvoeringspraktijk bediend wordt.’

Wie: Bouchra Dibi
Wat: Fractielid
Waar: Utrecht

Hoe gaat Utrecht om met asielzoekers en illegalen?
‘Ik ben nu bijna 8 jaar raadslid en ik heb eigenlijk altijd de portefeuille asiel gehad. Zonder arrogant te willen doen durf ik te stellen dat we in Utrecht goede en humane opvang hebben. We hebben honderden mensen in het asielzoekerscentrum. Daarnaast zijn er verschillende andere soorten opvang: noodopvang voor mensen in een schrijnende situatie die wel perspectief hebben op een verblijfsvergunning of terugkeer. Huizen waar illegale vrouwen met kinderen zitten. En er is STIL, een solidariteitsorganisatie die kijkt of mensen nog een plek kunnen krijgen en juridisch advies bieden. De noodopvang is  eigenlijk bedacht en opgezet door Hans Spekman, toen hij hier nog wethouder was. Hij vond dat er teveel mensen op straat leefden. Die opvang heeft echt een voorbeeldfunctie voor elders in het land gekregen. Utrecht staat er om bekend dat we vrij koppig zijn in de opvang van mensen. We moeten er elke keer hard voor vechten om de regie in handen te houden en er geld voor vrij te maken. Dat gaat nog steeds goed, maar het wordt wel lastiger.’

Waarom lastiger?
‘Ik merk een soort verharding in de maatschappij. Dat uit zich op hele praktische punten. In de noodopvang werd laatst na een klacht van buren over geluidsoverlast door de politie aangebeld, uren na de melding. De bewoners, niet verantwoordelijk voor de overlast, werd om identiteitspapieren gevraagd, terwijl de politie al jaren weet dat ze die niet hebben. Het gaat om zwaar getraumatiseerde mensen, die wegens dat gebrek aan papieren zijn opgepakt en nu in het detentiecentrum in Zeist zitten. Voorheen gebeurde dat niet zo snel. En het lost niets op he? Die mensen kunnen niet worden uitgezet, maar gaan nu de gevangenis in voor het niet hebben van papieren.’

Er zijn toch afspraken met de politie om dit soort mensen niet op te pakken?
‘Ja, daar heb je een punt. Het beleid hangt vaak aan mensen. Toen Hans er was, luisterde iedereen. Hij zei gewoon: ‘die vrouwen en kinderen pakken we niet op. Punt.’ En als iemand werd aangehouden voor het rijden door rood licht en een pasje van de noodopvang toonde, hoefde hij niet meteen naar het detentiecentrum, maar kreeg hij gewoon een boete. Wat ik nu merk is dat de Vreemdelingendienst zijn gang gewoon gaat als het College er niet bovenop zit. Het lastige is dat die dienst niet onder de verantwoordelijkheid van de burgemeester valt. Afspraken maken is dan lastig. Je moet een heel sterk bestuur hebben dat in het kader van openbare orde en veiligheid voorkomt dat mensen op straat worden gezet.’

Wat vind je van de nieuwe wet?
‘Ik heb vanaf het begin buikpijn van deze maatregel. Waar zijn we in godsnaam mee bezig? Ik heb het gevoel dat het een begin is van een soort einde, dat het makkelijker wordt dat zo’n noopdvang wordt opgeheven.’

Denk je dat de wensen uit de motie van de ledenraad voldoende houvast bieden?
‘Ik ben hartstikke blij met die motie. Liever had ik die hele maatregel niet gezien, maar dat zeggen alle PvdA’ers. Alles hangt af van de uitvoering van die motie. Maar dan nog: zoals de wet nu is blijft het zelfs na die motie zo dat als je een hoge boete moet betalen als je wordt aangehouden, en omdat geen illegaal die kan betalen krijg je dan gevangenisstraf opgelegd. En je mag na eventuele uitzetting nooit meer terugkomen. Weet je, ik blijf me in ieder geval inzetten. Dan heb ik echt geen boodschap aan die strafbaarstelling. Wij gaan in Utrecht gewoon onze eigen gang.’

Wie: Marco Heijmen
Wat: Fractievoorzitter
Waar: Rotterdam

Hoeveel illegalen zijn er eigenlijk in Rotterdam?
‘Waarschijnlijk gaat het om enkele tienduizenden, van de in totaal pakweg 100.000 in Nederland. Bij illegalen denk je al snel aan Somaliërs of Irakezen, maar onlangs hadden we natuurlijk de discussie over Bulgaarse toeslagenfraude en daarbij zie je ook dat veel mensen niet ingeschreven staan.’

Doet het College veel om illegalen te helpen?
‘Het is hier lastiger dan in Utrecht, omdat Leefbaar Rotterdam niet wil dat illegalen ongeoorloofd worden geholpen. En de VVD zit in het College. Vanuit de raad moeten we voorzichtig opereren. Naar aanleiding van de discussie over strafbaarstelling hebben we contact gezocht met het stadsbestuur met de vraag: hoe gaan we ervoor zorgen dat hulpverleners die twijfel gaan krijgen zich wel gesteund blijven voelen in Rotterdam?’

Wat kwam daar uit?
‘Er is met steun van GroenLinks, D66, SP en CDA overleg geweest met de wethouder. Hij neemt de zorgen serieus en er zal vanuit de gemeente de nodige informatie verstrekt worden opdat aan personen zonder verblijfsrecht de nodige zorg niet wordt onthouden.

Wat denk je dat de strafbaarstelling voor Rotterdamse illegalen gaat betekenen?
‘Daar maken we ons zorgen over. Er is gesteld dat hulpverlening aan illegalen niet strafbaar wordt, maar van een juriste begrepen we dat die wettekst wellicht niet houdbaar is. Ook maken we ons zorgen we wat straks nog wel kunnen doen. Ik ben bang dat in een flink aantal gemeenten bestuurders de rijksoverheid niet meer durven trotseren. Ik hoop dat we dat in Rotterdam wel blijven doen. In de raad is een motie aangenomen dat strafbaarstelling niet mag leiden tot extra inspanning om illegalen op te pakken. Burgemeester Aboutaleb reageerde daarop met een brief aan de raad, waarin bevestigd werd dat dat inderdaad niet de bedoeling is. De politie heeft wel wat beters te doen, stelde hij.’

Heb je vertrouwen in de motie van de ledenraad?
‘Wat betreft die buitenschuldverklaring: ik ben wel eens bij het steunpunt ongedocumenteerden geweest. Daar kom je de meest vreemde verhalen tegen: kinderen van migranten waarvan de ouders uit bangigheid hebben nagelaten hun kind in te schrijven, of van Ghanese illegalen waarvan de ouders op gegeven moment gewoon zijn vertrokken. Zodra hun schoolperiode is afgelopen kunnen die kinderen niets, want ze hebben geen documenten. In de praktijk schijnt het vreselijk lastig te zijn om een buitenschuldverklaring te krijgen.’

Wie: Barbara Wegelin
Wat: Advocaat medewerker Everaert
Waar: Amsterdam

Hoe lastig is het om een buitenschuldverklaring te krijgen?
‘Het is bij mij op kantooor  in slechts zes gevallen gelukt. Vijf Armeniërs en één Ghanese. Op basis van het huidige beleid krijg je alleen een buitenschuldvergunning als je zelf aantoont alles gedaan te hebben om een paspoort te krijgen. Dat is bijna onmogelijk omdat de meeste ambassades niet meewerken. De Armeense ambassade zei doodleuk: ‘Het zijn vast Azerbeidzjanen.’ Dus moesten ze daarheen, ook al waren ze dat niet. Dat moesten ze dan eerst bewijzen. Daarna werden ze ook nog naar Georgië en Rusland verwezen, en elke keer moesten ze dan bewijzen dat ze daar echt niet vandaan kwamen, terwijl ze niet eens Russisch spraken! Etnische minderheden worden vaak stelselmatig uit het publieke leven uitgesloten en als er dan geen GBA of iets soortgelijks is, sta je met lege handen. De Nederlandse overheid doet alsof ze dat niet weten. Als je de pech hebt een taal te spreken die in meerdere landen wordt gesproken, heb je kans dat je al die landen af moet om daar om papieren te vragen. Bureaucratie ten top. Het kostte de Armenen uiteindelijk 12 jaar voordat ze eindelijk een buitenschuldvergunning kregen. Daarvoor waren al ettelijke andere procedures gevoerd.’

Hoe kan dat anders?
‘Het gaat om een mentaliteitsverandering aan de zijde van de Nederlandse autoriteiten. In het Europees recht wordt gesproken over een samenwerkingsplicht ten opzichte van een asielzoeker. Ga eens een keer mee met een asielzoeker naar zo’n ambassade om te kijken hoe er met ze wordt omgegaan. Hélp ze indien mogelijk met het verzamelen van bewijs, in plaats van het principe dat je in beginsel niet wordt geloofd en zelf alles moet bewijzen. Als de Dienst Terugkeer en Vertrek tegen de IND zegt dat een persoon niet terug kan, is de IND geneigd dat te geloven. Maar ja, het is de Dienst “Terugkeer en Vertrek”, zoiets zeggen zit niet primair in hun mission statement.’

Wat verwacht je van de nieuwe wet?
‘Er wordt de hele tijd gedaan of het wetsvoorstel er nog niet is, maar dit is in februari al naar de Kamer gestuurd. Al die voorwaarden uit de motie van de ledenraad moeten nog onderhandeld worden. Zoals de wet nu naar de Kamer is gegaan, wordt het wel degelijk een misdrijf als je drie keer wordt aangehouden en je hier illegaal blijkt te zijn. Hulp aan illegalen is dan volgens het Wetboek van Strafrecht verboden, ook al beweert de nieuwe wet van niet. Die zal echt geamendeerd moeten worden. Als illegaliteit van een overtreding een misdrijf wordt, dan betekent dat voor illegalen dat als ze drie keer worden aangehouden omdat ze geen papieren hebben, ze nooit meer een verblijfsvergunning kunnen krijgen.

Wat blijft er over van de wet als het géén misdrijf wordt?
De boetes zijn erg hoog. Mensen kunnen die niet betalen en moeten dan de gevangenis in. Han Entzinger zei al: “van een kale kip kan je niet plukken”. Die boete oplegging is eigenlijk alleen een formele stap om vast te stellen dat iemand niet kan betalen en dus vervangende hechtenis opgelegd krijgt.  Na die strafdetentie kom je niet vrij, maar word je overgedragen aan de Vreemdelingenpolitie en kom je in vreemdelingenbewaring. Dat kan tot 18 maanden duren, waarin je dus nog steeds  vast zit, zij het op basis van het vreemdelingenrecht en niet het strafrecht. Daarna heb je vaak nog steeds geen documenten en begint alles opnieuw. Het wrange is dat strafdetentie waarschijnlijk minder karig is dan vreemdelingendetentie.’

Teeven heeft gezegd dat hij wil wachten op het advies van de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken ?
‘Ja, dat zei hij bij Pauw & Witteman. Maar er ís al twee keer door hen geadviseerd over het wetsvoorstel over de strafbaarstelling. Beide adviezen waren ronduit negatief over het wetsvoorstel. De ACVZ  is ook gevraagd om te adviseren over aanpassingen aan de buiten schuld vergunning. Dat advies is er nog niet. Het implementeren van het wetsvoorstel strafbaarstelling met alleen de toezegging dat er mogelijkerwijs, nadat de ACVZ advies heeft uitgebracht over ‘buiten schuld’ wat dan ook nog door Teeven moet worden overgenomen, iets aangepast wordt  lijkt mij een kwestie van kluitjes en riet. Uiteindelijk is de nieuwe wet geen  oplossing. Het probleem is dat er illegale mensen zijn in Nederland, dit is daar niet de oplossing voor.’