Dit stuk schrijf ik voor al die mensen die soms al in januari op alle mogelijke manieren probeerden om duidelijk te maken dat de coronacrisis in volle vaart op ons af kwam en dat we zo snel mogelijk serieuze maatregelen moesten nemen. Je weet wel op wie ik doel: al die mensen die op Facebook en met name op Twitter vraagtekens zetten bij de keuzes en adviezen van het RIVM en het kabinet, maar die geen gehoor kregen. Nou ja, geen gehoor: ze kregen vaak bakken met kritiek over zich heen: hoe durf je je immers als niet-viroloog, als niet-microbioloog, als niet-pandemie-expert, te bemoeien met de aanpak van corona?
Houd je mond, was de boodschap die critici voortdurend te horen kregen. In de eerste fase, voordat de omvang en impact van corona duidelijk was, omdat ze geen expert waren. In de tweede fase, toen het ‘oorlog’ was, ook nog eens omdat het simpelweg ‘not done’ was om kritiek te hebben. Simon Rozendaal twitterde bijvoorbeeld: ‘Er zijn heel wat mensen die mopperen op de ‘technocraten’ van het RIVM, plus politici die zich niets van hun adviezen aantrekken. Bah. Er zit daar een enorme deskundigheid, waarop we kunnen vertrouwen. In een crisis moet je experts koesteren, niet onderuit schoffelen. #corona‘.
Een ander voorbeeld: Op1-presentator Charles Groenhuijsen twitterde halverwege maart: ‘Wees kritisch over politieke leiders maar geef hen voordeel van de twijfel’. Dit terwijl toen al anderhalve maand lang veel kritiek was op de optredens van zowel politici als het RIVM. Om dat laatste te staven: op 23 januari twitterde het RIVM voor het eerst over het coronavirus. Twee dagen later waarschuwde een twitteraar het RIVM al voor onderschatting van de problematiek.
Maak je geen zorgen, stelde het RIVM rond diezelfde periode: ‘De ziekte lijkt, met wat er nu bekend is, niet heel besmettelijk. De ziekte lijkt ook niet makkelijk van mens op mens overdraagbaar.’ Dat vonden veel twitteraars een erg voorbarige stelling, mede omdat er toen al 4500 besmettingen (!) en 106 doden waren in China. Het RIVM reageerde op de kritiek door te zeggen: ‘Je communiceert op basis van wat je op dat moment weet. En destijds wisten we minder dan nu.’ Wat dus flauwekul was, want de NOS zoog die 4500 besmettingen op diezelfde dag dat het RIVM had getwitterd dat de besmettelijkheid laag was ook niet uit zijn duim.
En het ging maar door. Het RIVM bleef de situatie te lang bagatelliseren, de Tweede Kamer kwam niet in actie en journalisten volgden met name simpelweg de officiële lijn van het RIVM. Op RTL verscheen er deze week een artikel over: ‘Waarom keek iedereen weg van de naderende catastrofe?, vroeg Pieter Klein zich af. Een paar dagen eerder had Kustaw Bessems al een stuk voor de Volkskrant geschreven waarin hij schreef: ‘Ik censureerde mijn gedachten. Wie was ik om iets te vinden van een virus?’
Nou Kustaw, wat dacht je van: ‘een journalist’? En als je vindt dat je ergens onvoldoende van af weet, dan ga je er toch onderzoek naar doen? Dat is wat half twitterend Nederland in ieder geval eind januari al deed, wat leidde tot een enorme lijst vragen en kritiek: waarom zei het RIVM dat asymptomatische besmette personen het virus niet verder verspreidden, terwijl ze in China aangaven van wel? Waarom werd er zo geageerd tegen mondkapjes, terwijl in meerdere Aziatische landen werd aangegeven dat ze hielpen om verdere verspreiding te voorkomen (let wel: niet om zelfbesmetting te voorkomen, maar om verspreiding dóór besmette personen te dempen)? Waarom werd er niet geluisterd naar de oproepen vanuit China en Italië om sneller maatregelen te nemen? Waarom werd er nog geen beademingsapparatuur ingekocht, terwijl duidelijk was dat er veel nodig zouden zijn?
Natuurlijk waren ‘we’ met zijn allen geen experts of deskundigen. Maar kom op zeg: Nederland is een van de meest hoogopgeleide landen ter wereld. Mensen leren in het relatief goede onderwijs dat we hier hebben om zelf na te denken, om dingen uit te zoeken als ze niet weten hoe ze in elkaar zitten. Om bronnenonderzoek te doen. Om informatie op waarde in te leren schatten. Dus dat deden ze. Ze doken in wetenschappelijke publicaties, ze lazen artikelen over eerdere pandemieën, ze lazen en zagen de verhalen van ervaringsdeskundigen en ze stelden inconsistenties vast zoals hierboven al beschreven. Maar ze werden dus afgeserveerd, want geen expert. En aub niet kritisch zijn in tijden van crisis. Sterker nog, doe maar even niet die democratische controle, schaar je als één man/vrouw achter De Leiding, aldus Rob de Wijk (‘Kamer moet in crisis achter de leider gaan staan’).
Nu ben ik misschien geen deskundige op het gebied van virussen, maar ik weet wel iets van crisiscommunicatie. En laat ik dan één deelverklaring geven over waarom journalisten de crisis te laat duidden voor wat het was, en te lang wachtten met kritiek: in een crisis geldt een beetje als stelregel dat in de eerste week niemand echt inhoudelijke kennis heeft over het onderwerp (als het een nieuw onderwerp is, zoals het coronavirus). Maar omdat het nieuwswaardig is, wil iedereen zo snel mogelijk zoveel mogelijk informatie kunnen publiceren. Alles wat officiële instanties melden wordt dan al snel klakkeloos overgenomen.
In de tweede week zijn journalisten een beetje ingelezen: ze beginnen dan vragen te stellen: ‘hoe zit dit precies, hoe werkt dat?’ Pas in de derde week voelen ze zich voldoende ingelezen om ook zelf kritische vragen te gaan stellen. En dat is een beetje het patroon wat we bij corona hebben gezien: pas na een week of drie-vier kwamen de kritische vragen bij journalisten boven, die op social media al meer dan een maand gewoon gesteld werden.
Is dat erg? Ja, ik vind van wel. Elke dag vertraging met de juiste aanpak in deze crisis zorgt voor meer doden. Wees dus niet bang om snel zelf de informatie na te trekken die niet-experts op tafel leggen. Ik zeg niet dat je klakkeloos ook hún stellingen moet overnemen, want social media kan ook een bron van desinformatie zijn. Maar de kritiek was hier zo eensluidend, en vaak ook zo goed onderbouwd met concrete bronnen, dat daar echt veel eerder meer mee had moeten gebeuren. Dat mogen politici, RIVM en journalisten zich aantrekken.