Al een maand trekt de coronacrisis haar sporen door Nederland. Maar wat betekent de crisis eigenlijk voor het financiële plaatje van de 355 gemeenten die Nederland momenteel telt? Moet er bezuinigd worden? Worden de kosten van de noodpakketten op hen afgewenteld of draagt het Rijk deze kosten? En wat moet je doen met de kadernota, nu het besluitvormingsproces vrijwel stil ligt? 

Hans Adriani
Wethouder financiën in Nieuwegein

Welke financiële gevolgen heeft de coronacrisis voor gemeenten?
‘Het zal niet mals zijn. Voordat deze crisis begon, stond het water bij veel gemeenten al aan de lippen. Er zijn veel urgente taken bij gemeenten neergelegd, op het gebied van woningbouw, klimaat, mobiliteit, energietransitie en jeugdzorg. In 265 gemeenten kregen de colleges de begroting al niet rond, en daar komt deze crisis overheen.’

Dat maakt het nog moeilijker?
‘Zeker, want het kabinet heeft gezegd dat de steunmaatregelen, die ze nu treffen buiten de berekeningen voor de “trap op, trap-af”-constructie vallen. Die houdt kort gezegd in dat de groei of krimp van het gemeentefonds gelijk is aan de groei of krimp van de netto uitgaven van het Rijk. Met andere woorden: het Rijk geeft door de coronacrisis nu veel meer geld uit, maar daar staat geen stijging tegenover voor het gemeentefonds.

Tegelijkertijd zullen veel vakministeries hun begrotingen niet kunnen waarmaken, omdat veel uitvoeringstaken momenteel stil liggen. Dat valt dan weer wel binnen de “trap op, trap af”-constructie en heeft absoluut impact op de hoogte van het gemeentefonds. Dit kan dus een vermindering van de gemeentebegrotingen betekenen.’

Wat zou daar een oplossing voor zijn?
‘We kijken of vanuit de VNG een oproep kan worden gedaan aan het kabinet om het gemeentefonds te bevriezen op het niveau van de Rijksbegroting en dit jaar dus niet mee te bewegen met de uitgaven van het Rijk. Misschien moet er ook een steunfonds voor gemeenten komen, want anders komen er volgend jaar heel veel artikel 12-gemeenten.’

En dan heel praktisch: hoe ga je om met de kadernota?
‘Dat is een spannende, want in de toekomst kijken is normaal gesproken al lastig, maar nu is het helemaal onmogelijk. De voorspellingen lopen uiteen van een licht economische teruggang tot een terugval van maar liefst een kwart. Daar kun je niet op plannen. We denken nu na over hoe we de dilemma’s rond de begroting zo goed mogelijk met de raad kunnen bespreken. In hoeverre wil je achtervang voor het Rijk zijn voor maatschappelijke organisaties en zzp’ers? Wil je je algemene reserves aanspreken? En is er ruimte voor nieuw beleid, of maak je een pas op de plaats? Dan nog is het lastig om een kadernota vast te stellen, maar in november moet er toch echt een begroting gemaakt worden. Hopelijk is er dan meer duidelijk.’

Welke tips wil je collega-wethouders meegeven?
‘Wij nemen in Nieuwegein in ieder geval nog geen aanvullende maatregelen bovenop het steunpakket van het Rijk. We geven wel uitstel op betalingen, maar we doen nog niet aan kwijtscheldingen. Ik vind het in eerste instantie een verantwoordelijkheid van het kabinet om bij te springen als bijvoorbeeld welzijnsorganisaties failliet dreigen te gaan. Ook om willekeur in het land te voorkomen. Daar komt bij: veel gemeenten teren al in op hun algemene reserves en kúnnen in veel gevallen helemaal niet bijspringen.’

Greet Buter
Wethouder financiën in Laarbeek

Hoe is de financiële situatie in Laarbeek?
‘We hebben op zich een gezonde begroting, maar om dat zo te houden hebben we wel lastige keuzes moeten maken. Er zijn veel maatschappelijke voorzieningen in de verschillende dorpen hier, zoals dorpshuizen en voetbalvelden. Die belangrijk, maar door het meerjarig onderhoud levert dat wel relatief hoge lasten op. En daarnaast hebben we zorgkosten die niet door het Rijksbudget gedekt worden. Nieuwe wensen konden we daarom grotendeels niet honoreren in de begroting voor dit jaar. Ook moest de ozb flink omhoog, wat natuurlijk altijd een pijnlijke keuze is.’

En toen kwam de coronacrisis daar nog overheen.
‘Ja. Het is heel onzeker wat dat nu gaat betekenen. Het Rijk heeft aangegeven te gaan compenseren. Maar hoe en wat is nog onduidelijk. We maken ons ook zorgen over de meicirculaire, waarin het Rijk vaststelt hoeveel we in het gemeentefonds krijgen. Vorig jaar gaf de regering minder geld uit en kregen we als gemeenten dus ook minder. Hoe gaat dat nu? Alles is onzeker. Maar we hebben wel nu al gegevens nodig om de kadernota te kunnen opstellen.’

Is het opstellen van een kadernota nu überhaupt mogelijk?
‘Dat is heel lastig: we moeten er als college over praten, de ambtelijke organisatie moet aan het werk én thuiswerken maakt het proces niet makkelijker. Op zich loopt vergaderen via Teams en de telefoon prima. Maar het gemak waarmee je normaal gesproken met elkaar overlegt en bij elkaar naar binnen loopt, missen we toch wel. Het is een behoorlijk intensief proces, zeker in onzekere tijden. Inhoudelijk kijken we nu of we niet een beleidsarme kadernota kunnen maken, waarbij we in november bij het vaststellen van de begroting de feitelijke keuzes pas maken.’

Hoe gaan jullie om nu met lokale organisaties die financieel in de problemen komen? 
‘We kijken er pragmatisch naar. Waar we iets kunnen oplossen, proberen we te helpen. Het aantal vragen valt op zich nog wel mee, maar dat zal niet lang zo blijven. We moeten daar dus beleid op gaan ontwikkelen.’

Vind je net als Hans Adriani dat het Rijk hier op in moet springen?
‘Ja, zeker. En ik vind ook dat het Rijk zekerheid moet geven over wat het gemeentefonds gaat krijgen. Het is ontzettend moeilijk plannen en besluiten nemen, vorig jaar weken de diverse circulaires ook al zo sterk van elkaar af.’

Hoe zou er meer zekerheid kunnen komen?
‘De rek is eruit. Er is vooral stabiliteit en duidelijkheid nodig. En de bevriezing van het gemeentefonds op het niveau van de Rijksbegroting lijkt mij ook een goed idee.’

Jeroen Rooijakkers
Wethouder financiën in Veldhoven

Hoe is de financiële situatie in Veldhoven?
‘Die is moeilijk, maar dat heeft niet direct met de coronacrisis te maken. We hebben 2019 negatief moeten afsluiten en ook het lopende jaar ziet er slecht uit. We hebben een begrotingstekort van € 1,6 miljoen, dat wordt gedekt uit de reserves. We hebben nog wel reserves, maar we moeten er ook voor de meerjarenbegroting nu al aanspraak op maken. En dan komt de coronacrisis daar nu nog bij.’

Waar worden die tekorten door veroorzaakt?
‘Per jaar gaat het al snel om € 4 miljoen voor jeugdzorg, Wmo en de participatiewet. We hebben de ozb met 13,4% moeten verhogen en veel bezuinigingen, zoals op de volksuniversiteit, doorgevoerd.’

Wat gaat de coronacrisis dan betekenen?
‘Dat is ontzettend lastig in te schatten. We krijgen nu veel vragen van het verenigingsleven en culturele instellingen, die door ons worden gefinancierd. Het zwembad heeft geen inkomsten natuurlijk, de voetbalverenigingen hebben geen omzet uit de kantine en de horecabedrijven liggen stil. Kortom: iedereen komt in de problemen. ’

Wat doen jullie met die vragen?
‘We sturen geen aanmaningen of herinneringen en we geven organisaties tot 31 augustus de tijd om lokale belastingen te voldoen, zodat ze hopelijk niet meteen in liquiditeitsproblemen terecht komen.’

Kun je iets betekenen voor door de gemeente gefinancierde instellingen?
‘Dat is echt heel lastig. We zitten nog vooral in de inventarisatiefase. Er zijn bijvoorbeeld evenementen, die subsidie krijgen. Wat doe je daarmee, nu ze niet doorgaan? En wat moeten we met leges? Leges kan je nog kwijtschelden, maar subsidies zijn weer gerelateerd aan een prestatie. In hoeverre kan je de subsidie dan nog verstrekken als de prestatie niet geleverd wordt, of – beter gezegd – niet geleverd kan worden? Misschien, dat we dan een deel van de subsidie kunnen verstrekken om de al gemaakte kosten te dekken.’

Maar als Veldhoven het water al aan de lippen heeft staan, kan je toch ook concluderen dat de gemeente dit niet allemaal zelf kan dragen?
‘Zeker. Daarom is het goed om via de VNG duidelijk te maken, dat we dit als gemeenten niet alleen kunnen oplossen.’

Heb je er vertrouwen in dát het Rijk bij kan of zal springen?
‘Daar heb ik mijn twijfels over. Ik heb gelezen dat er vooralsnog geen extra budget komt in het gemeentefonds. De maatregelen van het Rijk worden buiten het accres, buiten de berekeningen voor het gemeentefonds, gehouden. Dat geeft te denken. Ik maak me daar echt zorgen over.’

Wat zou een oplossing kunnen zijn?
‘Je zou een fonds kunnen oprichten van waaruit culturele activiteiten en dergelijke kunnen worden ondersteund, buiten de gemeentelijke begrotingen om dus. Maar hoeveel er nodig is, is nog volstrekt onduidelijk. Dat hangt natuurlijk ook af van de vraag hoe lang de crisis nog duurt. En dan zou het niet gek zijn als niet alleen overheden, maar ook organisaties uit het bedrijfsleven en het verdere maatschappelijke veld daaraan zouden bijdragen.

Dit artikel verscheen in Lokaal Bestuur.