Het is crisis. Maar dat neemt niet weg dat in tal van gemeenten nog steeds grootse en meeslepende projecten op touw worden gezet waar ettelijke miljoenen voor nodig zijn om ze te realiseren. Neem bijvoorbeeld de Icedome in Almere (183 miljoen euro), het Spuiforum in Den Haag (181 miljoen euro), een nieuwe Kuip in het Rotterdamse stadionpark (380 miljoen euro) en het Kunstencluster in Arnhem (32 miljoen euro). Het verzet tegen deze volgens sommigen ‘megalomane projecten’ neemt steeds meer toe. Lokaal Bestuur sprak met enkele PvdA’ers die betrokken zijn bij dit soort grote projecten om er achter te komen waarom ze worden voorgesteld, welke dynamiek zich in de onderhandelingen voordoet en welke lessen er zijn te leren.

Verschenen in:  Lokaal Bestuur, geschreven door Kirsten Verdel.

Wie: Martien Louwers
Wat: Fractievoorzitter
Waar: Arnhem

In Arnhem is sprake van de komst van een Kunstencluster. Wat is dat?
‘Het Kunstencluster is onderdeel van het zogeheten Rijnboogproject, waarbij de zuidelijke binnenstad van Arnhem opgeknapt zou moeten worden. Daar zijn we een jaar of twaalf geleden mee begonnen. Er zouden winkels, kantoren en woningen worden gebouwd om het gebied te vernieuwen. Het Kunstencluster, bestaande uit een nieuwe schouwburg, een nieuw museum voor moderne kunst en nieuwbouw voor het eveneens al bestaande filmhuis, waren ook onderdeel van het plan. Er was zelfs sprake van de komst van een nieuwe haven, maar die werd als eerste afgeschoten.’

Inmiddels is er van de oorspronkelijke plannen nog veel minder over…
‘Ja, dat klopt. In 2010 heeft de SP zich tegen de grootschalige vernieuwing gekeerd en daar hebben ze toen ook de verkiezingen mee gewonnen. De SP kwam in het College en en bijna alle partijen bleken in verkiezingstijd ineens tegen de haven, dus die was snel geschrapt. Dat leverde overigens meteen het probleem op dat het contract in feite was opengebroken, waardoor ontwikkelaars zich makkelijk terug konden trekken uit de woning-, kantoor- en winkelbouw. De twee ontwikkelaars die hun handtekening al gezet hadden, trokken zich terug. De vraag naar met name kantoren en winkels is ingestort. Er is geen ontwikkelaar te vinden die nu wil investeren. Alleen het Kunstencluster staat nog op de rol, maar ook dat is niet meer intact: daar is de schouwburg inmiddels ook al uitgehaald.’

Er blijft zo niet veel van het megaplan over. Moet het dan nog wel doorgaan?
‘Het hele plan was op mede-initiatief van de PvdA. Vier colleges lang hebben we ook de wethouder Ruimtelijke Ordening geleverd die er over ging. Maar door de veranderde omstandigheden is de huidige fractie geen voorstander meer.’

Hoe kan het nu dat de plannen zo snel gesneuveld zijn? Is er wel voldoende met negatieve economische scenario’s gewerkt?
‘Dat kun je wel zeggen ja. De huidige crisis was niet voorzien. Er zijn eigenlijk alleen scenario’s gemaakt die uitgingen van positieve groeiscenario’s. Toen het slechter ging viel de kantorenmarkt als eerste om. Maar ja, we vinden nog steeds dat de zuidelijke binnenstad opgeknapt moet worden. Daar is ook al veel vastgoed voor verworven. Het is gewoonweg geen aantrekkelijk gebied dus we zullen er wel iets mee moeten. Maar alléén een Kunstencluster is geen oplossing.’

Wat maakt dit soort grote projecten ingewikkeld voor de raad?
‘Tal van zaken. Er spelen vaak veel emoties mee en dit soort grote projecten zijn vaak zeer complex. Als het mis gaat, kost het vaak meteen veel geld. We hebben al 50 miljoen euro op de grond af moeten boeken in Arnhem, simpelweg omdat niemand had voorzien dat het economisch zo slecht zou kunnen gaan. En in ons geval is er ook veel publieke weerstand. Er is zelfs een correctief referendum geweest afgelopen mei.’

Hoe is dat verlopen?
‘Ruim 85 procent van de stemmers was tegen de komst van het Kunstencluster. Maar de opkomstdrempel van 30 procent werd niet gehaald, de opkomst was maar 17,7 procent, dus dat leverde ook weer een probleem op. Het referendum is ongeldig verklaard en het besluit van de meerderheid van de raad wordt gehandhaaft. Dat is dus vóór het cluster.’

Welke lessen zijn uit dit soort grote projecten te trekken?
‘Grote projecten beslaan vaak meerdere bestuursperiodes. Je ziet dan dat omstandigheden wijzigen, en daarmee standpunten. Dat is lastig, want het is zelden mogelijk een groot project binnen vier jaar uit te voeren. Knip grote projecten waar mogelijk dus in stukjes, en begin zo snel mogelijk na de besluitvorming met de daadwerkelijke uitvoering, zodat je daar niet telkens op terug hoeft te komen.  Als je een begin maakt, is er geen weg meer terug. Een groot project hoeft niet in een periode af, maar faseer het zo dat je wel direct aan de slag kunt. Hoe eerder hoe beter, want tja… probeer mensen maar eens twaalf jaar enthousiast te houden voor een project.’

Wie: Jos de Jong
Wat: Raadslid
Waar: Den Haag

In Den Haag is discussie over de herinrichting van het Spuiforum. Waarom? ’25 jaar geleden is het Spuiforum gebouwd, pal naast het Haagse stadhuis. Daar zitten het Residentie Orkest en het Nederlands Danstheater in. Toendertijd was er weinig geld, dus vanaf het begin was duidelijk dat op relatief korte termijn een nieuwe investering zou moeten worden gedaan. Die investering staat bij ons dus relatief los van de economische situatie, want er is geld voor beschikbaar. In totaal zou het nieuwe gebouw 181 miljoen euro gaan. Geld was op papier geen probleem.’

In de praktijk wel?
‘Er zijn toch veel mensen die zich in deze economisch slechte tijd tegen dergelijk hoge uitgaven keren, zeker als er gelijktijdig sprake is van bezuinigingen. Drie jaar geleden schrapten we veel binnen de cultuursector. Het levert spanningen op dat er nu ineens wel geld beschikbaar is. Dat begrijp ik wel. De schijn bedriegt echter wel een beetje: een grote stad als Den Haag heeft heel vaak grote uitgaven, ze vallen nu alleen meer op. Er staan overigens meer projecten onder druk nu, maar dan echt door de crisis: bij Kijkduin en Scheveningen zijn enkele projecten stilgelegd. En er is 200 miljoen euro afgeschreven op grondexploitatie.’

Dat klinkt als ontzettend veel. Is er dan wel voldoende rekening gehouden met een slechtere economische situatie?
‘Niemand heeft aan zien komen dat de crisis zó erg zou zijn. Wij hebben ten minste die verliezen nu al geboekt, bij veel gemeenten gebeurt dat pas na de volgende verkiezingen, waardoor de verliezen nog verder oplopen.’

Toch lijkt het echt erg veel. Hoe plant Den Haag op negatieve scenario’s?
‘Er is een structurele jaarlijkse monitor voor grote projecten. Je merkt ook dat iedereen die grote projecten beoordeelt voorzichtiger is geworden. Ook burgers. Die vinden dat er terughoudend geopereerd moet worden. Vernieuwing kan ook wel wat kleiner, zeggen ze.’

Is die terughoudendheid van burgers een probleem?
‘We merken dat we onvoldoende in het creëren van draagvlak hebben geïnvesteerd. 78 procent van de bevolking is tegen. Onze eigen leden zijn tegen. We moeten meer aan het begin van een proces investeren in het meekrijgen van alle belanghebbenden. Dat kan betekenen dat grootschalige projecten nóg langer duren dan nu al het geval is, maar het kan ook veel problemen en kosten voorkomen. Voor het Cultuurpaleis worden na alle tegenstand nu nieuwe berekeningen gemaakt voor renovatie van het bestaande pand in plaats van het bouwen van een nieuwe. Als we dat in het begin meteen goed hadden gedaan had dat tijd en geld kunnen schelen.’

Is dat een oplossing, renovatie van het bestaande gebouw?
‘We laten de renovatie optie serieus uitwerken. Er is afgesproken dat we de beste en goedkoopste optie gaan bouwen. Kijk, als je meer mensen naar de Haagse binnenstad wilt trekken, moet je met de tijd meegaan en toekomstgericht bouwen.  We moeten niet in de val van 25 jaar geleden trappen dat we voor een dubbeltje op de eerste rang willen zitten. Dat gaat niet. Alle theaters in Nederland hebben een commerciële gastprogrammering waarmee ze de exploitatie rond krijgen. Dat vereist een modern gebouw met goede voorzieningen.’

Het tijdig meenemen van belanghebbenden is dus een les. Nog andere lessen?
‘Wat ik vervelend vind is dat we veel met geheime stukken werken. Dan kun je geen verantwoording afleggen. Ik probeer het liefst zo veel mogelijk in openbaarheid te praten. Maar het kon soms niet anders, omdat de onderhandelingspositie van de gemeente voor aanbestedingen anders ondermijnd zou worden. Een les is ook dat je als gemeenteraad wel stappen moet durven zetten. Er is momenteel een conservatieve inslag op verandering. Maar dan kom je nergens meer. Aan de andere kant: als het draagvlak zó gering is, moet je het gewoon niet doen. ‘

Wie: Tom Harreman
Wat: Raadslid
Waar: Rotterdam

Wat is de reden van de plannen voor een nieuwe Kuip?
‘Rond 2006 leek het mogelijk om het WK of de Olympische Spelen naar Nederland te halen. Dat is de aanjager geweest voor plannen voor een nieuw stadion, aan de Maas. Het Rijk zou vast wel fors meebetalen, dus de 800 miljoen euro voor een dergelijk project leek haalbaar. Het duurde echter niet lang voor duidelijk werd dat zowel het WK als de OS niet naar Nederland zouden komen. In combinatie met de economische crisis werden daarom de meest vergaande plannen verruild voor een beperkter plan, voor 380 miljoen euro.’

Is een nieuw stadion nu nog wel nodig?
‘Feyenoord zegt van wel. Volgens hen loopt het stadion op zijn laatste benen. Dat wordt echter gelogenstraft door een TNO rapport dat nota bene in opdracht van de stadiondirectie is opgeleverd. Wil je echter met de grote jongens mee dan dient een stadion veel meer comfort te bieden dan de huidige Kuip doet.’

Is het financieel wel haalbaar, met alle bezuinigingen die Rotterdam momenteel doorvoert?
‘In de oorspronkelijke scenario’s is met een optimistisch investeringsplaatje gerekend. Toen duidelijk werd dat de gemeente een achtergestelde lening zou moeten afsluiten voor 180 miljoen is al snel gezegd dat we dát niet gaan doen. Raadsleden zijn kopschuwer geworden.’

Maar nog steeds is er 360 miljoen nodig voor het nu voorgestelde stadion?
‘Maar dat geven wij niet uit. Dat bedrag wordt door de stadiondirectie uit leningen opgebracht en door het aantrekken van eigen vermogen. Daar zit de gemeente niet in. Wij zouden alleen garant moeten staan voor 160 miljoen euro. Bij het worst case scenario moet de gemeente dat bedrag bij de bank lenen. Daar staat dan wel het verkrijgen van het eigendom van de exploitatie tegenover.’

Die exploitatie kan toch ook erg tegenvallen?
‘Wel als er maar 20.000 mensen in het stadium zouden zitten die geen enkel biertje zouden kopen. De praktijk leert echter dat er standaard ongeveer 40.000 mensen komen die wél iets kopen. Daarnaast levert de garantstelling vier miljoen euro per jaar op. Dat is een potje wat zich snel vult. Daarmee wordt het risico ook al weer kleiner. Maar in zijn algemeenheid gaan we er nu wel van uit dat het economisch gezien slecht gaat en dat dat nog wel even zo zal blijven.’

Wat is de meerwaarde van een stadion zonder WK en OS?
‘Het levert werkgelegenheid op, amateursport kan beter gefaciliteerd worden en de slechtste plaatsen blijven momenteel leeg in de Kuip. Met betere zichtlijnen komen er meer mensen. Er is nog veel marktpotentie, blijkt uit onderzoek.’

Welke lessen zijn te trekken over dit soort grote projecten?
‘Als raad hebben we afgesproken dat alles wat 20 miljoen of meer kost een groot project is. Daar krijgen we elke drie maanden een update van. Ook houden we meer rekening met negatieve scenario’s. En het College moet de raad bij langdurige projecten wel betrokken houden. De Olympische vlam werd bij ons een waakvlammetje. Het was te lang stil rond het project waardoor de buitenwacht eenvoudig een publicitair tegenoffensief kon starten. Een laatste les is geweest om grote projecten te faseren. Zo bouwen we eerst een sportcampus, daarna wordt het stadion pas gebouwd. Of verbouwd, want die optie ligt nu ook op tafel, dankzij het actiecomité Red de Kuip. Dat zou volgens hen 117 miljoen kosten.’

Daar zit dus weerstand tegen een nieuwe Kuip. Zit die op meer plaatsen?
‘Ja, ook binnen de eigen fractie. Ook D66 heeft vraagtekens en Leefbaar Rotterdam werd de dag voor de raadsvergadering over het stadionpark geconfronteerd met een voorpagina van het AD waarop stond dat 30 procent van de Leefbaar-kiezers zou afhaken als Leefbaar voor een nieuw stadion zou stemmen. Het ligt dus erg gevoelig. Want tja, Rotterdamser kun je het zowat niet maken, met een nieuw stadion.’

TIEN TIPS BIJ GROTE PROJECTEN
1. Houd standaard rekening met (zeer) negatieve economische scenario’s
2. Knip grote projecten in stukjes
3. Begin na besluitvorming zo snel mogelijk met uitvoering
4. Werk zo weinig mogelijk met geheime stukken
5. Neem alle belanghebbenden al vroeg in het proces mee
6. Durf te investeren
7. Definieer wat een groot project precies is
8. Zorg voor structurele tussentijdse updates
9. Regel de financiën aan het begin van een project
10. Faseer grote projecten